Centsprenten van de Koninklijke Bibliotheek > Centsprenten in detail
't Leeven en Bedrijf van Jan de Wasser met zijn wijf
Bij Jan de Wasser, de spreekwoordelijk geworden pantoffelheld, is het op deze prent thuis de omgekeerde wereld. Hij moet van zijn vrouw Griet het hele huishouden doen, in de kraam liggen en het kind verzorgen. Er zijn vele versies van dit populaire beeldverhaal gemaakt, steeds aangepast aan veranderende tijden. Op deze achttiende-eeuwse versie van het verhaal is te zien hoe Jan en Griet gaan varen naar de Volewijk, het galgenveld boven het IJ in Amsterdam. Dat is niet zomaar een uitstapje, want daar komen de kindertjes vandaan! Hoe het gesteld is met de hygiëne in die tijd is te zien op de houtsnede waarop Jan zijn kindje laat kakken.
Kluchtige gestalten en dieren = Scènes grotesques
Centsprenten bevatten lang niet altijd een verhaal. Ze kunnen ook een mengelmoes zijn van losse afbeeldingen, soms thematisch gerangschikt met bijvoorbeeld dieren of beroepen. Deze prent laat volgens de titel ‘kluchtige gestalten en dieren’ zien, waartoe zowel mythologische figuren als Bacchus, apen die erg op mensen lijken, clowns en kermisfiguren worden gerekend. De kotsende dronkaard is misschien ook naar de kermis geweest. Een eenhoorn past precies binnen de kaderlijnen van deze houtsnede. Hieraan is te zien dat een getalenteerde ambachtsman aan het werk is geweest: Alexander Cranendoncq.
Onderscheidene bedrijven = Differents métiers
Een centsprent waarop verkopers van diverse waren worden voorgesteld: ieder heeft slechts één soort handel. Potten en pannen, zwavelstokken, klokken, bont, turf, kant en linten en vogeltjes. Etenswaren als kersen, uien en eieren: alles wordt op straat verkocht en aan de deur gebracht. Ook kranten worden uitgevent zoals hier te zien is. Merkwaardig is dat in de tekst het Moorenland in het Frans Mexique is. Het zijn gedetailleerde afbeeldingen, waarop de stad en haar handel en wandel zichtbaar is. Op deze prent staat onderaan een geheel andere reeks van vier houtsneden. Daaruit blijkt hoe de losse houtblokken steeds weer en op allerlei manieren werden gebruikt.
Vooraf gedaan, daarna bedacht, heeft menigëen in leed gebragt
Een smartelijk kijkende moeder houdt haar dochter vast, terwijl de dokter probeert een ingeslikte naald weer uit het kind te krijgen. Met de andere kinderen op deze centsprent, die ongetwijfeld als waarschuwing is bedoeld, gaat het ook helemaal niet goed. Ze vallen van koetsen, uit boten en ramen, van schommels, trappen en ladders, krijgen krabben, standjes, trappen en slaag, en zakken door het ijs; en dat allemaal door eigen schuld! Maar of kinderen door zo’n prent braaf en voorzichtig werden, blijft de vraag.
O hoe edel is het kind, dat tot deugden is gezind!
Sommige centsprenten zijn bedoeld om een bijdrage te leveren aan de opvoeding van kinderen. In dit geval stelt de maker een aantal deugdzame kinderen ten voorbeeld. Ze geven aalmoezen, verzorgen zieken en huishouden, stelpen bloedende wonden, helpen blinden, redden drenkelingen en sparen om een boek te kopen. Op een van de houtsneden is te zien hoe een jongen een baby uit een brandend huis redt en naar de wanhopige moeder terugbrengt. Een dramatische gebeurtenis die trefzeker is verbeeld.
Een landman ziet den avondtijd
Er zijn nogal wat centsprenten die verschillende ambachten en beroepen laten zien. Hier is het dagelijkse werk van boer, herder, melkmeid, hovenier en slager te zien. Een kreupele man - invaliditeit werd kennelijk ook als beroep gezien - wacht niet op een aalmoes, maar laat zijn begerige blik vallen op het linnen op de bleek. Een elegant gesneden Scheveningse visvrouw draagt haar handel op het hoofd. De drie kleuren zijn op dit exemplaar nonchalant aangebracht met tampons. Op deze prent, die werd gedrukt door Jan de Lange in Deventer, staat onderaan de naam J.J. Bollemij met zijn adres. Het was de gewoonte om de naam van een drukker of verkoper, die een groot aantal prenten afnam, op de prent te drukken. Maurits de Meyer heeft in zijn handboek De volks- en kinderprent in de Nederlanden van de 15e tot de 20e eeuw aangegeven wie de werkelijke uitgevers zijn, en wie de ‘wederverkopers’.
Land-beschryf-kundig Nieuw-jaar of zeden en gewoonten van de voornaamste volken der wereld
Reizen naar verre landen was eeuwen geleden alleen voor zeelieden en ontdekkingsreizigers weggelegd. Hoe konden gewone mensen dan kennis maken met andere aardbewoners? Op kermissen werden beelden van andere volken in de rarekiek vertoond. Maar ook centsprenten voorzagen in hun behoefte aan informatie over andere volkeren. Niet altijd even waarheidsgetrouw, maar meestal wel kleurrijk, zoals op deze prent te zien is. Uiterlijk en eigenschappen van andere volkeren werden zo vastgelegd en doorgegeven.
Laet lieve kinderen, laet, de moordlust en bedryven = Laissez braves enfans, entre dans vos memoires
Misdaadverhalen zijn altijd populair geweest.. Cartouche was een beruchte boef, wiens levensloop op verschillende prenten in beeld is gebracht. Hij deugt als kind al niet, slaag en tuchthuis maken hem niet volgzamer. Het gaat van kwaad tot erger, diefstallen, overvallen, het vervalsen van wissels, en zelfs moord. Hij ontziet zich niet zich als priester of generaal te vermommen en zo zijn vuile streken uit te halen. Maar hij wordt gepakt en eindigt aan de galg.
Nederlandsche weldadigheid
Leerzame prenten komen vooral na 1800, onder invloed van de Maatschappij tot Nut van het Algemeen, op de markt. De onderwerpen zijn onder meer vaderlandse helden, de natuur, jaargetijden, landbouw en veeteelt, visserij en andere landen. Op deze prent is te zien wat er begin negentiende eeuw aan goede werken werd georganiseerd. Dat varieerde van gratis inentingen tegen de pokken tot opvang voor zieken, wezen, invaliden en bejaarden. Ook het heropvoedingskamp Veenhuizen is in beeld gebracht.
O wat groote dapperheid! = Un Russe animé de courage
Het krijgsbedrijf is een populair onderwerp op Zuid-Nederlandse centsprenten. Meestal betreft het verslagen van heldhaftige soldaten – Van Speijk doet het goed op de vaderlandse prenten - maar de keerzijde ervan wordt ook wel eens belicht. In deze prent is te zien welke soldaten zoal in Europa huishielden: Russen, Mamelukken, Kozakken en Pruisen zijn van de partij. De oorlog wordt hier omschreven als ‘een gesel der aarde’. Het beroven van gesneuvelde soldaten, bedreigen van vrouwen en het stelen van de burgers hoort er zo te zien bij.
