In Azië probeert zowel de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) als de East India Company (EIC) de machtspositie over te nemen van de Portugezen, die sinds 1500 de zeer winstgevende specerijenhandel tussen Europa en Azië beheersen. In 1619 sluiten beide compagnieën een verdrag om samen te werken en met vereende krachten de Portugezen te verdrijven. De VOC-bewindhebbers zoeken Engelse steun met het oog op de ontwikkelingen in Europa, waar na het aflopen van het Twaalfjarig Bestand in 1621 de oorlog met Spanje en Portugal weer kan losbranden.

De Nederlandse Compagniedienaren in Azië, gouverneur-generaal Jan Pieterszoon Coen voorop, hebben echter geen enkel begrip voor die afspraken. De Engelse positie is bijzonder zwak. ‘Niet een sandeken van ’t strandt hadden sij in de Moluccos, Amboyna noch Banda, te pretenderen’ schrijft Coen geërgerd aan zijn superieuren in Nederland. Nederlanders en Engelsen in Azië veinzen vriendschap, terwijl zij elkaar met alle mogelijke middelen proberen te benadelen. Uit zoveel wedijver en wantrouwen rijst gemakkelijk een verdenking van verraad. In 1623 komt er een abrupt einde aan de moeizame samenwerking met een gebeurtenis die de geschiedenis in zal gaan als de ‘Ambonse moord’.

Op 9 maart 1623 laat een VOC-rechtbank op het Indonesische eiland Ambon tien dienaren van de Engelse East India Company executeren. Ook tien Japanse huurlingen in Nederlandse dienst en het hoofd van de Compagnieslaven worden terechtgesteld. Zij zouden plannen hebben beraamd het VOC-gezag ter plaatse met geweld over te nemen. Zo zou de uiterst profijtelijke kruidnagelhandel in Engelse handen kunnen vallen. Bijna alle verdachten worden onderworpen aan martelingen en gedwongen een schuldbekentenis te ondertekenen. Ten slotte worden ze veroordeeld tot de dood door het zwaard. Het nieuws van de terechtstelling bereikt in juni 1624 de Noordzeekust wanneer het VOC-schip de Haze binnenloopt bij Texel met het nieuws van deze schokkende gebeurtenissen.

Een samenzwering?
Het nieuws over de Ambonse moord veroorzaakt in Engeland een storm van protest. De VOC wordt verweten de samenzwering verzonnen te hebben om de Engelsen uit de specerijenhandel te verdrijven. Het Engelse plan was immers te onzinnig om waar te zijn. Hoe zouden een handjevol Engelsen, tien Japanners en een groep slaven een heel VOC-garnizoen kunnen overmeesteren? In Engelse ogen zijn het proces en dus het vonnis onrechtmatig: de VOC-rechters waren onbevoegd en dwongen de verdachten door wrede marteling tot een bekentenis. Door de verdachten te dwingen adem te halen door een strak om het hoofd gebonden doek die doordrenkt was met water, zwol hun lichaam zo op van het vocht dat het uit hun ogen, oren en neusgaten liep. De Engelsen beweerden ook dat verdachten bewerkt werden met brandende kaarsen en met buskruit dat onder de huid werd aangebracht; in hun ogen bijzonder wreed. Ook in die tijd al was pijniging volgens de Engelse common law verboden (wat overigens niet wil zeggen dat het niet werd toegepast).

In juli 1624 verschijnt in Nederland ‘Waerachtich verhael vande tijdinghen gecomen uut de Oost-Indien, met het jacht ghenaemt de Haze.’ Het is een reactie op de ‘grote roep’ die het nieuws in Engeland heeft veroorzaakt. Alle verwijten van Engelse zijde worden van de hand gewezen. Met hulp van inheemse troepen had de Engelse aanslag wel degelijk kans van slagen. En wat betreft de marteling: milde pijniging, zoals op Ambon toegepast, is binnen de Nederlandse rechtspraak heel gewoon.

Pamflettenoorlog
Dit is het begin van een ware pamflettenoorlog. Pamfletten, ook wel vlugschriften of blauwboekjes genaamd (omdat ze vaak een slap, blauw kaftje hadden) waren goedkope drukwerkjes die insprongen op de actualiteit met nieuws en opinies over alles wat er maar in de belangstelling stond, zoals allerlei politieke, maatschappelijke of godsdienstige kwesties. De East India Company reageert verontwaardigd op het Waerachtig verhael met een dik pamflet A true relation of the unjust, cruell, and barbarous proceedings against the English at Amboyna, dat de martelingen breed uitmeet. Dit relaas bevestigt het Engelse vooroordeel dat Nederlanders wrede mensen zijn. Tot ver in de achttiende eeuw verschijnen bij elk nieuw Nederlands-Engels conflict kortere of langere herdrukken van deze pamfletten.

Nederlands-Engelse relaties verziekt
De Engelsen noemen de gerechtelijke executie op Ambon ‘moord’. Zij eisen van Nederland genoegdoening. De Staten-Generaal roepen de Ambonse rechters naar huis om voor een speciale rechtbank en in aanwezigheid van Engelse waarnemers verantwoording af te leggen over het proces, dat zeer slordig is verlopen. Hun vrijspraak is olie op het Engelse vuur. Een Nederlands gezantschap onderhandelt vijf jaar tevergeefs in Londen.

Bijna twintig jaar later is de kwestie een dankbare aanleiding voor de Eerste Engels-Nederlandse Oorlog (1652-54), die zijn werkelijke oorzaak vindt in Nederlands-Engelse economische en politieke rivaliteit. Het vredesverdrag (de vrede van Westminster) regelt alle oude geschillen tussen VOC en East India Company. Nabestaanden van de terechtgestelden op Ambon ontvangen tezamen £ 3615.

Desondanks blijft de Ambonse moord de Nederlands-Engelse relatie belasten. Bij elk conflict is de kwestie een voorbeeld van Nederlandse wreedheid en onbetrouwbaarheid, en worden de pamfletten over de zaak opnieuw op de pers gelegd. Tijdens de derde Engels-Nederlandse oorlog, in 1673, schrijft Dryden er een toneelstuk over, op bestelling van de één van de ministers van Karel II. Pas in de achttiende eeuw ebt de Engelse woede langzaam weg.

Hoewel in het VOC-archief dozen vol stukken over de kwestie bewaard zijn gebleven, is toch niet vast te stellen of het Engelse plan echt heeft bestaan. Misschien hebben de verdachten de aanslag alleen bekend om van de pijnbank verlost te worden. De bronnen bevatten voldoende aanwijzingen om zowel het een als het ander te betogen.

< Ga terug naar: Rivaliteit