Een prijs ...een prijs...kijk, moetje lief!
Een prijs ...ik heb een prijs gekregen!
En Meester zei: - Je hebt terdegen
Eens opgepast, mijn hartedief!
Och! Kijk toch...zeg hoe dat U 't vindt.
Ben ik nu ook uw zoete kind?

Opgetogen laat het kind de prijs, een boekje, aan zijn moeder zien. Gekregen voor oplettendheid! Het versje, rond 1850 geschreven, markeert het einde van de klassieke prijsband.

Cadeau bij uitzonderlijke prestaties
Dit van oorsprong 16e eeuwse verschijnsel komt in Nederland voor vanaf de vroege 17e eeuw. Leerlingen die aan de Latijnse school (het huidige VWO of Gymnasium) een uitzonderlijke prestatie hadden verricht, kregen een speciaal voor de gelegenheid gebonden boek cadeau. Eerst gaven slechts enkele scholen in een beperkt aantal steden dergelijke prijzen, maar in de 18e eeuw zien we naast prijsbanden uit Amsterdam en Den Haag, ook banden uit Veere, Dokkum, Muiden en Wageningen.

De Koninklijke Bibliotheek bezit een omvangrijke collectie van deze prijsbanden, waarin meer dan 50 verschillende plaatsen vertegenwoordigd zijn.

De boeken, veelal teksten van de klassieken en humanisten, werden elk jaar opnieuw speciaal voor de gelegenheid van de prijsuitreiking gebonden. De stedelijke overheid zorgde voor de benodigde financiën - vandaar dat op de banden het wapen van de stad prijkt.

De prijsuitreiking
Tijdens een plechtige bijeenkomst, vaak compleet met muziek en toneelspel, werden de prijzen uitgereikt. De uitverkoren leerlingen hielden een dankwoord in het Latijn (de gratiarum actio, soms nog op een los vel in het boek aanwezig), veelal tegen betaling geschreven door de rector of conrector. Een zogenaamd oratio werd uitgesproken door de leerlingen die de school verlieten en naar de academie gingen.

Karakteristiek uiterlijk
De Nederlandse prijsbanden hadden een karakteristiek uiterlijk. Het overgrote deel werd gebonden in perkament en droeg het stadswapen op voor- en achterplat. Vóórin het boek bevond zich de prijsopdracht of ex-praemio, een volledig geschreven of (deels) voorgedrukt vel waarop naast de datum van de uitreiking, de naam van de leerling, de klas en de aard van de prijs werd vermeld.

Onderwijshervormingen
De gewoonte van de Latijnse scholen om dergelijke prijzen uit te reiken bleef, ondanks de vele onderwijshervormingen, tot ongeveer 1860 bestaan. Maar vanaf circa 1800 gingen ook andere onderwijsinstellingen prijzen aan leerlingen uitdelen. Zo zijn er prijzen van stadsarmenscholen, Nederduitsche scholen, ‘tusschenscholen' en ‘leer- en kweekscholen voor jonge dochteren'.

Intrede van de uitgeversband
Rond 1830 doet de uitgeversband zijn intrede. Soms krijgen leerlingen nog een met de hand gebonden boek maar steeds vaker volstaan scholen met het inplakken van een prijsopdracht in een reeds gebonden exemplaar. Zo zijn er prijzen voor het goed opzeggen van lessen in de kerk (Zondagsscholen), voor vlijt en goed gedrag, voor nuttige handwerken, voor trouw schoolbezoek en ‘voor het verkrijgen van 180 kaartjes van vlijt'.

De prijsuitreiking was in de grotere steden een gebeurtenis, die sterk leek op de festiviteiten van de Latijnse scholen. De Oeconomische Courant van januari 1800 maakt melding van het uitdelen van eereprijzen aan ruim 215 leerlingen van de stadsarmenscholen te Amsterdam, compleet met ‘treffende Muziek' en vele toespraken. Naast boeken werden er overigens ook ‘twee Hembden en twee paar Kousen‘ als prijs uitgereikt.